Çaga zerur,
edebi ondanam zerur

Dünýede her hili ynsan bar. Olaryň arasynda öz çagasyny söýmeýän doňýüreklerem bolsa bardyr. Olar ýalylary ynsan hataryna salmagam kyn. Emma „Çagamy söýýärmikäm beri ýa-da ony lälirgedip ýörmikäm?“ diýip, ünjüde ýaşaýanlar weli aramyzda örän kän. Kimler bu ýagdaýy boýun alsalar, kimler „Hiç kimem menden artyk däldir“ diýip ýaşyryp gezýärler. Netije welin belli. Birimiziň çagamyz edepli-terbiýeli bolup ýetişýär, beýlekimiziňki ene-ata musallat bolýar. Ýogsa hiç kimem çagasynyň öýüne, obasyna, iline azar bolup ýetişmegini islänok.

Hemmelerem çagasyny söýýär, çagasy üçin gerek bolsa janyny bermäge-de taýýar. Onda näme üçin netijeler dürlükä? Ýaramaz gylyk-häsiýetleri öwrenip, edep-terbiýesiz ösen çagalaryň ene-atasy „Men çagama edep bermegi oňarman ekenim“ diýip boýun almajak bolup goňşularynyň çagalaryny, obasyny, mekdebi, tutuş jemgyýeti, hatda öz nesil daragytyny günäkärlemäge çenli baryp ýetýär. Günäkärlemekden ne peýda? Maşgalada ene-ata terbiýeçilik borjuny berjaý eden mahaly çagany iň bolmanda adyna ysnat getirmez ýaly terbiýelemek mümkin.

Çaga körzehin, zehini açylmadyk, döredijilik ukyby ösmedik, häsiýetinde duýgurlygy bärden gaýdýan, utanjaň, tutuk bolup biler. Emma çaga päli bozuk, niýeti erbet bolup kemala gelse oňa terbiýesiz, biedep ösdürilendigi günäkärdir. Birnäçe ýyl kesilmedik üzüm soň miwe bermeýär, beräýse-de miwesi ownuk bolýar. Ynsan çagasy birnäçe ýyllap edep-terbiýe görmese, ýa-da ters terbiýäni alsa töweregi üçin zyýanlykly adama öwrülýär. Kesilmedik üzümi kesip, timarlap hasyl berýän peýdaly agaja öwürse bolar, ýöne ynsan ogluna gezek gelende „Küýkini gabyr düzeder“ diýip boýun almaly bolýar. Ine, şonuň üçin „Çaga eziz, edebi ondanam eziz“ diýilýär. Häzirki döwürde edebe „eziz“ diýmegem bärden gaýdýar. Mümkin „Çaga zerur, ýöne edebi ondanam zerur“ diýmelidir. Şu zerurlyga göz ýetirilen ýerde, mysal üçin, dünýäniň öşen ýurtlarynda çaga bilim bermegi onuň ene-atasyna bilim bermekden başlaýarlar.

Bir gezek toýda bir ýaňy dil çykaran çaganyň hapa-hapa sögünişine haýran galdym. Ol çaganyň ene-atasyny gowy tanamsoň, olaryň çagalaryny şeýle söýgi bilen saklap, çagalaryny aýakýalaňaç ýere basdyrman ulaltmaga çalyşýandyklaryny bilemsoň, bu biedeplik meni hasam haýran etdi. Çaganyň kakasy oguljygynyň ýaramaz endigi barada: “Bir ýerden-ä öwrenipdir. Käýýesemem bolanok. Ulalansoň taşlar-da” diýdi. Belki taşlar. Çünki onuň önüp-ösýän öýi tertipli öý. Çaganyň özünden uly doganlarynda beýle erbet endik ýok. Şonda-da çagany ýaramaz endiklerden daşlaşdyrmagyň ýollaryny şol ene-ata bilýän bolanda, çagany ýaramaz endikden el çekdirmek üçin diňe käýýäp oňmagyň ýeterlik däldigi şol ene-ata wagtynda öwredilen bolsa, ýa-da häzir öwredilse has gowusy bolmajakmy näme? Üýşmeleňlerde, toýlarda-sadakalarda atalar, eneler özleri üçin zerur bolan edep bermegiň ýollary hakynda biri-birine bilýänini gürrüň berip otursalar nähili gowy bolardy. Atşynaslar atyň gürrüňini edýär, çünki olara atynyň ozmagy zerur, it uruşdyrýanlar itiň gürrüňini edýär, çünki olaraa itiniň ýeňmegi zerur. Durmuşda şeýle zerurlyklar näçe diýseň bar. Çaga terbiýesem şeýle zerurlyklaryň birimikä? Elbetde beýle däl. Çünki çaga at ýa-da it däl. Çaganyň terbiýesi bize onuň özündenem zerur.